Gagauz Eri

Moldova Cumhuriyeti'ne bağlı bir özerk devlet. Başkent Komrat. Resmi diller Gagauz Türkçesi, Moldovanca, Rumence, Rusça. Yüzölçümü toplam 1,832 km². Nüfus (1996 yılında) 155,700.
XI. Yüzyılda Balkanlara göç eden Pecenekler Kumanlar ve Oguzlar Ortodoks Hristyanlığını kabul etmişler. Çok sayıda tarihçi, etnograf ve dil uzmanları XIII. Yüzyılda Dobruca topraklarında idari merkezi Korbuna şehri olan "Dobruca Prensliği" veya "Uzi Eyalet" adı altında kurularak iki yüzyıldan fazla yaşamış devlete sahip olan Gagauzları Türk Dünyası'nın en orijinal halklarından biri olarak kabul etmektedirler. Gagauzlar XVIII. Yüzyılda Basarabya’ya göç etmişlerdir.
Köylülerin ayaklanması sonunda Komrat Cumhuriyeti'nin ilan edildiği 1906 yılındaki beş günlük bağımsızlığın dışında Gagauz halkı, Rusya İmparatorluğu, Romanya, Almanya (II. Dünya Savaşı döneminde) ve Sovyetler Birliği'nin egemenliği altında kalmıştır.
Sovyetler Birliği'nde demokrasiye yönelik değişikliklerinin başlatıldığı 1980'lerin sonunda Gagauz aydınları çevresinde yer alan milli bilinç yayılmaya başlamış olup Gagauzların kültür ve ekonomik sorunlarının mevcudiyetini ileriye sürme imkânı ortaya çıkmıştır. Gagauz aydınlarının faal üyeleri, diğer etnik azınlıklarının gayretlerini de birleştirip 1988 yılında "Gagauz Halkı Hareketi"ni kurmuşlardır.
1989 Mayıs ayında ilk kongresini yapan "Gagauz Halkı" adlı hareket, güney Moldova'da başkenti Komrat olmak üzere kurulacak özerk Gagauz Cumhuriyeti'nin kendi kültürel ve ekonomik işlerini büyük ölçüde kontrol etmekle birlikte, yine Moldova'ya bağlı özerk bir yönetim talebiyle ilk önemli çıkışını yapmıştır.
Gagauzlar, 21 Ağustos 1990'da Özerk Gagauz Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni, güneyde Gagauzların en yoğun yaşadığı Komrat yöresinde ilan etmişlerdir. Bu karar, Moldova Yüksek Sovyeti tarafından iptal edilmiştir. 25 Ekim 1990'da Gagauzlar, Gagauz Cumhuriyeti'ni oluşturmaya yönelik seçimler yapmış, ancak Moldova milliyetçileri bu girişimi, yöreye 50,000 silahlı gönüllü göndererek önlemeye çalışmış ve Rus askerlerinin müdahalesiyle şiddet önlenmiştir. Devam eden seçimler sonucunda 31 Ekim'de Komrat'ta yeni bir Gagauz Yüksek Sovyeti kurulmuş, Stepan Topal Başkan seçilmiştir. Moldova'nın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra (27 Ağustos 1991), Gagauzlar da kendi cumhuriyetlerini ilan etmişlerdir. Moldova Meclisi 23 Aralık 1994 tarihinde " Gagauz Yeri " Özel Hukuki Statüsünü yasa olarak çıkarmıştır. Yasaya göre, Gagauzlara Moldova Anayasası'na ters düşmemek şartıyla, çeşitli sahalarda yasa çıkarma hakkı verilmiştir. Gagauz Yeri'nin en yüksek mercii Başkandır ve Gagauz Yeri'nin tüm makamları Başkan'a bağlıdır. Gagauz Yeri'nin Resmi dili Gagauzca, Moldovanca ve Rusçadır. Gagauzlara bu kanunla Geleceklik Hakkı tanınmıştır. Gagauzlara özel statü tanıyan bu yasaya göre , Millet Kongresi, kültür, bilim, eğitim, iskan, belediye hizmetleri, sağlık, spor, bütçe, ekoloji, finans ve ekonomi alanlarında Moldova Anayasası'na ters düşmemek kaydıyla kanun yapmaya yetkili kılınmıştır.
Gagauzya'da Yönetim, Moldova Cumhuriyeti Anayasası, "Gagauz Yeri Özel Hukuki Statüsü" Kanunu, Gagauz Ana Kanunu ve Gagauz Halk Topluşu.nun çıkardığı yerel kanunlara göre yürütülmektedir.
Moldova Cumhuriyeti'nin, bağımsız devlet olarak statüsü değiştirildiği takdirde, Gagauz halkı kendi kaderini tayin etme hakkına sahiptir. Gagauzya; siyaset, ekonomi ve kültür konuları ile ilgili sorunları Gagauzya Özel Hukuki Statüsü Kanununun verdiği yetkiler çerçevesinde bağımsız olarak çözmektedir. Gagauzya, kendi milli simgelerine sahiptir, arması, bayrağı ve marşı vardır. Ancak Gagagauzya nın muhtariyetin getirdi tam yetkilere sahip olduğunu söylemek güçtür. Örneğin halen kendi bütçesini yapamamakta, harcamalarını merkezi bütçenin izni dahilinde yapabilmektedir.
Yürütme başında olan Gagauzya'nın üst görevlisi Başkandır.
Gagauzya Başkanı seçimle dört sene için halk tarafından seçilir. Gagauzya Başkanı, aynı zamanda Moldova Cumhurbaşkanı'nın kararı ile Moldova Cumhuriyeti Hükümet Üyeliğine de yetkilidir.
Gagauzya'nın daimi icraat organı İcraat Komitesidir. Gagauzya Başkanı tarafından önerilerek Halk Meclisi tarafından dört sene için tayin edilir. İcraat Komitesi Halk Meclisi'ne yasa taslağı gönderme veya o konuda yasa çıkarılmasını isteme hakkına sahiptir.
Gagauzya'nın idari birimleri (bakanlık) Daire Başkanları, aynı zamanda Moldova Cumhuriyeti'nin ilgili Bakanlıkları ve makamları gibi kurumların üyeleridir.
Gagauzya verimli toprakları dolayısıyla oldukça yüksek bir tarım potansiyeline sahiptir. Aşağıda belirtilen alanlarda yeni yatırımların yapılması ve çağdaş teknolojilerin kullanılması durumunda yüksek verim alınabileceği düşünülmektedir: üzüm işleme, şarap üretimi meyva işleme (şeftali, kaysı, erik, elma, armut, ayva vb.); ayçiçeği, mısır, buğday, soya üretimi ve işleme; süt mamulleri üretimi; yün ve deri işleme; yün ve deri mamulleri üretimi; tütün ve tütün mamulleri üretimi
Toprağın özel mülkiyetin elinde olması çiftliklerin gelişmesini teşvik etmektedir. Gagauzya'nın, işletme sermayesi, kiralama (leazing) usulü öncelikli olmak üzere tarım makinalarına, çağdaş teknolojilere ve tarım ürünleri ambalajlama teknolojilerine ihtiyaç bulunmaktadır.
Gerçekte ise Gagauzya’nın durumu daha farklıdır: Gaguzya Moldova’nın gelişme durumu en düşük ve işsizlik oranı en yüksek olan bölgesidir; dolayısıyla nüfüsun büyük bür kısmı yurtdışında işi tercih etmektedir.

Transdinyester Moldova Cumhuriyeti ve savaşı.

Moldovya içinde kendi bağımsızlığını ilan eden de-facto bir cumhuriyettir. Kendi siyasi yapısı, meclisi, ordusu, polisi ve posta sistemi olan bölge, Birleşmiş Milletler üyesi hiç bir devlet tarafından tanınmamaktadır. Osetya ve Abhazya tarafından tanınmaktadır.
Transdinyester Cumhuriyet Muhafızları, militan gruplan ve Rusya’nın 14. ordusu tarafından desteklenen Kazak Birlikleri ile Moldova polisi ve askerleri arasında kısa süren ve limitli savaş sürecini tarif eder. 80'lerde başlayan değişim rüzgarları ve etnik ayrılıklar sovyetlerin çeşitli bölgelerinde gittikçe daha güçlü hissedilmeye başlanmıştı.
Sıcak çatışmalar 1990 yılının Kasım ayında Dubăsari ve Bender’de de başlamıştır. Çatışmalar yeni kurulan Moldova devletinin 1 Mart 1992 tarihinde Birleşmiş Milletler’e üye olmasıyla şiddetlenmiş ve yaz ayının başlarına kadar devam etmiştir. Rus silahlı kuvvetleri çatışmalara General Aleksander Lebed komutasında katılmış ve Moldova güçlerine büyük kayıplar verdirmiş ve bu kayıplar karşında geri çekilmeye mecbur kalan Moldova güçleri ateşkes ilan etmek zorunda kalmıştır. Bu savaş sonucunda Transdinyester tarafından 1544 ve Moldova Cumhuriyeti tarafından 1904 kişi kayıp olmuş. 21 Temmuz 1992 tarihinde taraflar arasında ateşkes ilan edilmiş ve bugüne kadar her iki taraf da ateşkes kararına uymuştur.Ancak durum hassasiyetini korumaktadır ve gerginlikler yaşanma potansiyeli devam etmektedir. Çünkü Moldova tarafının bögledeki Rus askerlerinin çekilmesi için Avrupa ve dünya kamuoyunda defalarca üstelemiş ancak istediği sonucu alamamıştır. Ateşkes ilanından beri Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı himayesinde taraflar arasındaki görüşmeler devam etmektedir. Bölgedeki durumun tansiyonu hala devam etmekle birlikte güç dengelerinin ve değişen siyasi stratejilerin etkisiyle günümüzde daha sakindir.

7-8 Nisan 2009 olayı.

2009 yılında yapılan Parlamento seçimlerinde oylar iki paya bölüşmüştür: Komunist
Partisini (Moldova’nın bağımsızlığını destekler) destekleyenler ve Antikomunist Koalisyonunu (Moldova’nın Romanya ile birleşmesini destekler) destekleyenler. Sonuç olarak protestolar yer almıştır. Kızgın protestocular, Komünist Parti'nin seçimden birinci parti olarak çıkmasının mümkün olmadığını hile karıştığını savunuyor. Moldova'da önceki gün yapılan parlamento seçimlerini iktidardaki Komünist Parti kazanmıştı. Merkez Seçim Komitesi, oyların yüzde 83'ünün sayıldığı seçimlerde Komünist Partinin yüzde 50,5 oy oranıyla önde olduğunu duyurmuştu. İsyan eden protestocular başbakanlık binasını ve Parlamento binasını ele geçirerek soymuştur ve yangına bırakmıştır. Ancak akşama kadar polis kuvvetleri durumu denetim altına alabilmiştir. Sonuç olarak iktidar için mücadele bugüne kadar devam etmektedir ve cumhurbaşkanı hala seçilmemiştir.

20 yüzyılın ikinci yarısı.

20 yüzyılın ikinci yarısında ülke, Soviyet Birliği denetimi altında sosyal, ekonomik ve kültürel olarak gelişmekte bulunur. 1990 yılın Şubat ayında Cumhuriyet'in Yüksek Sovyet (Parlamento) seçimleri yapılmıştır. Moldova'nın bağımsızlık ve reformlara yönelik çalışmaları 1990 yılında artmıştır.
Serbest piyasa ekonomisine geçiş yolunda çalışmalara da bu yıl içerisinde başlanmıştır. Yine aynı yılın ilkbaharında yapılan seçimlerde Moldova Halk Cephesi Parlemento'da çoğunluğu sağlamış ve Anayasa'da bir dizi değişiklik yapılmıştır. Pek çok Sovyet Cumhuriyeti'nde tam bağımsızlık, Moskova'daki başarısız darbe girişimi sonucunda kazanılmıştır. Darbenin bastırılmasından sonra Moldova, 27 Ağustos 1991'de bağımsızlığını kazanmıştır. Bu hareketin ardından Ukrayna sınırında gümrük ofisleri açılmış ve Rus askerlerinin Cumhuriyet'ten ayrılması talep edilerek, Moldova Ulusal Ordusu kurulmuştur. 21 Aralık 1991 tarihinde Moldova yönetimi halkın büyük ölçüde karşı çıkmasına rağmen Almatı'da yapılan toplantıda eşit ve kurucu üye olarak Bağımsız Devletler Topluluğu'nun oluşmasına yönelik anlaşmayı imzalamıştır. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra uluslararası sistemin gündemini meşgul eden etnik sorunlar Moldova'nın da gündemini şekillendirecek potansiyel bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak Gagаuzlara verilen özerklik, Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra barışçı yolla çözümlenen ilk ve tek etnik sorun olma özelliğini korumaktadır.
1990’lı yıllar sosyal ve ekonomik durumunda bir çökme ile ve suç oranın artması ile karakterize edilebilir. Hep o yıllarda gerçekte iktidarda olanlar ise cinayet çeteleridir. 2001 yılında Voronin’in cumhurbaşkanı olmasıyla bu cinyet çetelerin çoğu yok edilmiştir; ancak sosyal ve ekonomik durum fazla değişmemiştir: Moldova, Avrupa’nın en fakir ülkesidir. Günümüzde de insanlar daha iyi bir yaşam için yurtdışına göç ederler.

Savaştan sonra.

1946-1947 ve savaş sonrası açlık, savaş etkileri, kuraklık ve hükümet politikaları nedeniyle, özellikle Moldova’da çok güçlüydü. Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içinde 1947 yılında 300 000’den fazla kişin distrofi ile hastalndığı ve onlardan en az 36 000 kişinin öldüğü saptandı.

Moldova ve İkinci Dünya Savaşı.

Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti tüm Sovyetler Birliğiyle birlikte, 22 Haziran 1941 ile Büyük Vatanseverlik Savaşına katıldı. 1941 yılında savaş başladığı zaman Moldovadan Soviyet içinde 300.000 insan kaldırıldı. Onların çoğu Soviyet ordusuna çağırıldı. Moldova savaş boyunca ve işgal zamanında çok zarar görmüştür. Moldova sınırları içinde çatışmalar sırasında ve işgal zamanında Yahudi dışında 64 246 civil oldürülmüştür.
1941 yılının Temmuz ve Ağustos ayları boyunca Almanya'nın ve Romanya'nın askerleri Basarabya yaşayan 200 000 yahudilerden 150 000 fazlasını yok ettiler. Diğer yahudiler taşındırıldı ve onların çoğu yolda ölmüş. 1942 mayda Basarabya'da sadece 227 Yahudi kaldı.
İkinci Dünya Savaşı zamanında Moldova’nın topraklarında partizan hareketleri çok yaygın oldu. Partizan dışında Moldova’da herkese karşın olan haydutlar meydana geldi. Bu tür birimlerin sayısı 5209 kişi oldu.
1944 yılında 20-26 Ağustos tarihinde İasi-Kişinev operasyonunda Moldova düşmanlardan boşaltıldı ve Sovyet tarafından kontrol altına alındı. İasi-Kişinev operasyonu zamanında Moldova kurtuluşunda Sovyet Ordusunda tahmini 18.700 asker kaybı vardır. Düşmandan kurtulduktan sonra Moldova’da yaşayan insanların 256 800’ü Soviyet ordusuna çağrıldı ve onlardan 110.000’i Avrupa’daki cephede öldü. Böylece Sovyet halkının milyonlarca kişiden oluşan ordu içinde 400.000 Moldova vatandaşı vardı, ve bunlar bütün İkinci Dünya Savaşı boyunca tüm cephelerde savaşmış. Onların 85.000’ine nişan ve madalya verildi.
Savaş boyunca bütün kahramanlıklardan Moldovan halkının da katkısı da vardır. Büyük Vatanseverlik Savaşı sırasında Almanlar tarafından ilk kayıp olan uçak bir Moldavan tarafından aşağı vuruldu. Odessa savunmasında makineleri eri Maria Motınga 300 düşman, keskin nişancı Lüdmila Pavliçenko ise 300’ den fazla düşman yok etti. İon Soltıs gövdesiyle Alman makineli tüfeği kapatarak arkadaşlarına hücum etmek için bir şans verdi. Ama İkinci Savaş zamanında en üstün kahramanca davranış, denizaltı gemisinin «С-13» komutanı Aleksandr Marinesku gösterdi; o, 30 Ocak 1945 yılında 25 bin tonilatoluk büyük Alman layner «Vilgelm Gustov» dibine gönderdi. Bu laynerde Hitler’in denizcilik karargahı bulunuyordu. Marınesku, Stalin, Çerçil ve Ruzvelt yanısıra Hitlerin kişisel düşmanı olarak bilinirdi. Marinesku İkinci Dunaya Savaşı sırasında en iyi denızaltıcısı adlandırıldı.
İkinci Dünya Savaşı zamanında Moldova’nın nüfusu, savaşın her iki tarafına katıldı. 10 000 Moldavalı Romen ordusuna kendi isteğiyle katıldı ve Sovyetler Birliği'ne karşı savaştı. Bunlardan beş bin öldürüldü. Diğerlerin çoğu çekildiler.

Moldova'nın tarihi. (19 ve 20 asrın başı)

Türk-Rus savaşından sonra Bükreş Antlaşmasına göre Prut ve Dinyester arasındaki bölge 1812 yılından sonra Rusya'ya geçti. Bu bölge Basarabya adlandırıldı. Basarabya ¬– Çağdaş Moldova ve Ukrayna'da yer alır. Böylece 1812 yılınan itibaren 1917 yılına kadar çağdaş Moldovanın toprağı Rusya Imparatorluğunun parcası oldu.
Eylül 1917'de seçilen Basarabya Ulusal Konseyi tarafından Rusya İmparatorluğu'nda çıkan Şubat Devrimi üzerine, 16 Aralık 1917 tarihinde Basarabya bölgesi Moldova Demokratik Cumhuriyeti ilan edilmiştir. Bu ülkenin cumhurbaşkanı, Basarabya Ulusal Konseyi'nin başkanı olan Ion Inculeţ olmuştur.24 Ocak 1918 tarihinde bağımsızlığı ilan edilmiştir.9 Nisan 1918 tarihinde Basarabya Ulusal Konseyi'nin yaptığı oylamada, Romanya ile birleşmeye 86 oy, 3 karşı oy ve 36 kararsız oy çıkmıştır. Oylamanın ardından Romanya ile Moldova birleşme antlaşması imzalanmıştır. Böylece 28 Haziran 1940 yılına kadar Basarabya(Moldova) Romanyanın parçasıydı.Rus İç Savaşı başladığı için Moldova ile Romanya birleştirilmesi mümkün oldu.
Moldova Romanyanın parçası olmasına rağmen, çoğu Moldovalılar Rus İç Savaşına kendi isteğiyle katılmışlar. Moldovalı olan Serghei Lazo, İvan Fediko, Yiona Yakir, Grigorii Kotovskii ve Mihail Frunze destani devrim ve Rus İç Savaş önderleri. Mihail Frunze Türk İnkılap Savaşına katılmış, Atatürk’e yardım etti; Taksimdeki anıtta Frunze'nin büstü Attatürk’ün yanındadır.
1939'daki Nazi-Sovyet Paktı'nın imzalanmasından sonra 1940 yılında Sovyetler Birliği Basarabya'yı yeniden ele geçirmiş ve bu bölgenin büyük bir kısmını Moldova ÖSSC ile birleştirilmiştir. Bu bülge sonradan Moldova SSC olarak adlandırılmıştır.3 Temmuz 1940, Sovyet askerleri Basarabya topraklarına girdi. Sonuç olarak, Moldova SSC topraklarında 33,7 bin km ², nüfusu 2.700.000 kişi idi.

Etnik bileşimi.

Moldavanlar: veya Moldovlar çoğunlukla Moldova topraklarında yaşayan bir Rumen etnik topluluğudur. Dünyada toplam nüfusu 3.350 bin. Edebiyatta Moldovanca ve Romence birbirinden farklı değildir. Moldova’nın otokton nüfusu Moldovlar.

Ukraynalılar ve Ruslar: Yıllar boyunca Moldova’nın topraklarında yaşarlar, ama çoğunluk Sovyet Birliği zamanında bölgeyi geliştirmek için taşındırıldı. Genel nüfusun çoğu kentlerde yaşar; en çoğu ise başkente ve Transdinyester’de yaşarlar.

Romanlar: Bir Rumen etnik topluluğudur. Dünyada 21 milyondan fazla kişi vardır.

Gagauzlar: Dünyada toplam yaklaşık 250 bin Gagauz vardır. Onların büyük bir kısmı Moldova’nın güneyi'ndeki Bucak yöresinde yaşamaktadır. Gagauz köyleri Ukrayna'daki Odesa ve Zaporojye illeri'nde, Romanya, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Kabardey'da da yer almaktadır. Gagauz dili Türk dillerinin Oğuz grubuna aittir. Din - Ortodoks. Bir sürüme göre Gagauzların ataları göçebe türk kabileleri Oğuzlar, Peçenekler, Kumanlar ve Slav kabileler ile karışımından oluşmuştur. Gagauzların etnik oluşumu Balkanlar’da meydana geldi. 18 yüzyıl başında çağdaş Moldovanın güneyine göç edmişlerdir.

Bulgarlar: Gagauzlar ile 18 yüzyıl başında Moldovaya göç edmişler. Çoğu Tarakliya bölgesinde yaşar.

Diğer azınlıklar: Yahudiler, Almanlar, Tatarlar, Yunanlar, Çingeneler. Yüzlerce yıllar boyunca Moldovada yaşarlar.